KU ScholarWorks | http://kuscholarworks.ku.edu
Ann Bay Lodyans 12
se Bryant Freeman (“Tonton Liben”) ki pare ti liv sa a
2000
by Bryant C. Freeman, ed.
This work has been made available by the University of Kansas 
Libraries’ Office of Scholarly Communication and Copyright.
Please share your stories about how Open Access to this article benefits you.
This is the published version of the book, made available with the 
permission of the publisher. 
Freeman, Bryant C., ed. Ann bay lodyans 12 / se Bryant Freeman
(“Tonton Liben”) ki pare ti liv sa a. [Lawrence, Kan.] : Institute of
Haitian Studies ; [Port-au-Prince] : Bon Nouvèl : Fondasyon Alfa Lwès,
2000.
Terms of Use: http://www2.ku.edu/~scholar/docs/license.shtml

EPI BONDYE KREYE PREMYE FS A 
Nan komansman Bondye te kreye tout bagay. 
Apre sa, ii te fe premye moun Ian: yon gason. Se 
le sa a, ii we li pa rete anyen pou I ta fe yon fi. 
Bondye pran kalkile yon bon ti rnoman: "Ak ki 
bagay m prai kreye yon fi pou m bay premye gason 
an kom zanmi?" Nou konnen anyen pa enposib 
ak Bondye. Se konsa II jwenn yon bon solisyon. 
Pou torn kd fi a ka bel, Bondye pran fom lalin le 
! nan pozisyon premye katye. Li pran ti fey leje ak 
ti reyon soley pou I fe kd a, epi li fe I soup tankou 
ti zeb yo. 
Pou karakte a, Bondye fe yon bon ti melanj: li 
pran bwode ki gen nan pan, di ki gen nan woch, 
fines ki gen nan ke zwazo, douse ki gen nan siwo 
myel, mechanste ki gen nan tig, chale ki gen nan 
dife, fredi ki gen nan lanej. 
Bondye kontwole yo, sa pa ase toujou. Li pran 
souples ki gen nan branch rezen le I ap vlope 
pyebwa. Li ajoute yon ti kal nan karakte krabye, li 
pran fidelite ki gen nan manman lyon, tout chante 
ki gen nan goj wosiydl, pale anpil ki gen nan goj 
jako, belte ki gen nan fie k ap boujonnen, 
mouvman ki gen nan van k ap soufle, epi dlo ki 
gen nan je. 
2 
Bondye melanje tout bagay sa yo ansanm pou 
I fe yon pat. Li travay pat la byen travay, epi li fe fi 
a. Se pa de bel fi sa ate bel! Bondye fe gason an 
kadofia. Msye te kontan anpil. Yo te viv ansanm 
pandan kek tan konsa. 
Men yon jou, msye a al devan Bondye ansanm 
ak fi a. Li pote I remet Bondye. Li di konsa: 
"Bondye, m pa kapab viv ak zanmi ou ban mwen 
an. Li pale san rete, li fatige m twop, menm yon ti 
poze m pa kab fe. Sa ki pi red la, ii egzijan anpil! 
Li vie pou m okipe I toutan. M pa kapab fe travay 
mwen. M pa gen Iibete menm pou m al fe yon ti 
flann. Lefini, pou nenpot ti bagay li pran kriye! 
Se poutet sa, m vie remet ou li, Bondye. Li two 
difisil pou m viv ave I." Bondye di: "Dako, ou met 
remet mwen li." 
3 
Apre yon senmenn. gason an tounen bo kote 
Bonclye. Li di: "Tanpri, Bondye, ban m fi a anko. 
M santi lavi m vid san li. Depi mwen fin remet ou 
li a, m sonje li. M sonje jan li te konn gade m, jan 
li te konn okipe m, jan li te konn ri, jan li te konn 
chante pou mwen, jan li te konn danse pou mwen. 
0! o! jan m renmen tande vwa I. M pa kapab viv 
san li." 
Epi Bondye te dako, li remet msye fi a. 
GASPIYAY NAN FIMEN 
Te genyen yon msye ki te fe gaspiyay nan fimen. 
Li achte kek goud tabak chak jou. Men madanm li 
fe yon ti kes, konsa li te gen lajan. Chak fwa pou 
msye a achte tabak, madanm Ian pran kek goud 
pa li, e li mete yo nan kes la. 
Yon jou rive, gen yon moun ki vin ofri yo yon 
te. Msye a bare, paske li deja depanse tout lajan I 
nan tabak. Madanm Ian menm ale nan kes li, li 
pran lajan an. Li konte I, li pote I bay mari I. Li di: 
"Men. Sa se lajan ou gaspiye nan achte tabak." 
Msye a sezi. Li konnen li pa t kapab achte te a. 
Depi le sa a, li kite fimen. Li pran bwa pip li, li 
voltije I laba. Koze I regie tout tan. 
Lamesi Montelis, Ravin Twonpet 
4 
NEG KABRIT AK NEG SOULYE 
Yon jou, te gen yon neg ki te gen yon bel kabrit. 
Li te soti Leste, e le I rive Gonayiv, li we yon 
kodonye ki gen yon bel souiye nwa. Youn te 
renmen lot: kodonye a renmen kabrit la, neg kabrit 
Sa renmen souiye a. 
Sa k rive? Neg souiye a di: "Se pou neg kabrit 
la bay deye." Neg kabrit la pa vie dako. Neg souiye 
a menm, se yon bakonye li ye. Li veye neg kabrit 
la, e Ii koupe chemen pou pase devan. Li mete 
yon seS grenn souiye kote neg kabrit la ap pase, 
epi li kache ko I yon ti kote. 
Kon neg kabrit la rive, li we souiye sa a. Men 
se yon sel grenn souiye ki la, pa gen parey. Li pa 
pran I. Kon li rive pi devan, li jwenn lot grenn 
souiye a. Li kontan net. Konsa, li mare kabrit la 
kote dezyem grenn souiye a, epi li tounen pran 
premye a. Men li pa we I. Li pati pou I al pran lot 
la kote kabrit la te mare a. Li pa we ni kabrit la ni 
souiye a. Li mete men nan machwa, e li chagren 
we kote lavaris mete I. 
Mekane Dovil, Ravin Twonpet 
5 
ZWAZO BLE NWA 
Vwala, te gen yon wa ki pa t janm fe pitit. Tout 
tan li t ap mande I: Ki moun ki va wa le m a mouri? 
Telman yo lapriye, yo fin fe yon It gason. Se pa de 
bere yo te bere pitit la. Li te gen ven esklav pou 
sevi If, pou jwe ak Is, pou ba ! tout sa li bezwen. 
Jwet menm se pa pale. Yo te fe menm yon jaden 
pou neg la ka pwonmennen. Granmoun yo telman 
pe pou maldjdk pa tonbe sou li, yo pa t janm kite I 
soti deyd barye. 
Vwala, yon jou pitit la te pou ko I nan fon jaden 
an. Li we pot la louvri. Floup! li nan lari. Msye 
flannen kont flannen I nan kenbe papiyon, keyi 
tie, voye wdch. Konsa, li rive bo dlo a. 
Men te gen yon djab kanpe lot bo larivye a k ap 
griyen dan. Djab la di: "Ala chans m genyen, papa! 
Menm m chita lakay mwen, manje m vin jwenn 
mwen." Li te pret pou vole sou pitit la, lamenm 
yon bel zwazo nwa zel ble voltije voup sou pitit la. 
L ale ave I. Djab la te fache, konpe! Li di: "Ban 
mwen li, zwazo! Ban mwen li! M a ba ou yon barik 
plen mayi." Ti gason an di: "Sove mwen, zwazo! 
Sove mwen! M a ba ou yon barik plen lajan." 
Nan pale, se te tet chaje. Tout bagay tet anba. 
Gad yo te nan minot, esklav yo nan kacho. Tout 
6 
sa ki pa t nan prizon, te fou ap chache kote y a 
jwenn pitit la. 
Plap! Zwazo poze sou pewon kay wa a ak pitit 
la. Yo mennen I bay granmoun li. Se pa ti jwa ki te 
nan ke yo. Wa a mande: "Kisa n a bay zwazo a?" 
Pitit la menm di: "M te pwomet li yon barik plen 
lajan si I sove m." Wa a reponn: "Kantite I a vie, 
pitit mwen." 
Men zwazo a pa t vie asepte lajan an. Li di: 
"Eske nou vie ban m yon chanm isit nan pale a? 
Chak swa m ta vin kouche isit, chak maten m t ale 
okipe zafe m." Wa a reponn: "O! o! se pa anyen 
sa. Ou pa vie anyen anko?" Zwazo a reponn: "Non, 
m pa bezwen anyen anko." 
Reyelman vre, yo te ba li yon chanm an balkon. 
Elas, sa k rive: Yon swa, le I ap rantre lakay li, youn 
nan gad yo we gwo bet sa a k ap plannen sou pale 
a. Nan fenwa, li te kwe se yon malfini. Paw! Li 
tire yon kout fizi. Zwazo a mouri fret. 
Rann sevis bay chagren. 
Rawoul Jilyen 
LESON KALKIL 
Nan yon ti vil pwovens, te gen yon msye ak yon 
madanm ki te gen yon sei pitit gason. Yo deside 
voye I lekol Potoprens. Le vakans vin rive, I ai 
pase kek jou ak fanmi li. Papa I ak manman I 
sitelman kontan we I, yo kwit de poul toutantye 
mete sou tab la. 
Ti gason an te chita ap manje avek manman I 
ak papa I, le li komanse fe chelbe, rakonte jan li 
aprann anpil bagay, jan li vin fd. Manman an avek 
papa a te kontan anpil deske yo tande pitit yo 
komanse save, paske yo menm yo pa t gen chans 
pase lekol. Se konsa ti gason di papa I: "Papa, 
eske ou kapab di mwen konben poul ki genyen 
sou tab la?" 
Papa a sezi. Li di gen 2 poul sou tab la. Ti 
gason an di se pa vre. Papa a blije di li pa 
konprann. Ti neg save a komanse esplike ato: 
"Ou we poul sa a, papa, se poul nimewo I. Lot la 
se poul nimewo 2. Konsa, 1 plis 2 egal 3." 
Papa a reponn: "A! bon! M pa t konnen. Enben, 
si se twa poul ki genyen, pa gen pwoblem. M ap 
pran nimewo I an. Poul nimewo 2 a se pou 
manman ou. Ou met manje twazyem poul la." 
Enstiti Pedagojik Nasyonal 
NOU PRAL TOUYE TOUDE 
De zanmi t ap mache. Nan mache mache, li vin 
fe nwa. Yo pedi. Se yon sel ti kay yo we. Y al 
mande yon ti kote pou yo ddmi. Yo ranje kabann 
pou yo. Men pandan yo nan ddmi, gen youn ladan 
yo ki tande met kay la di: "Nou pral touye toude." 
Li pran tranble. Li ta reveye lot la, men li pe 
pou I pa fe bri. Tout lannwit I ap kalkile kile y ap 
vin koupe tet yo. 
Nandenmen, li we met kay la paret ak yon gwo 
kouto. Li fek touye de manman poul ki te nan lakou 
a. 
Wozelin Bazil 
9 
TWA WIETDAM 
Te gen twa metdam ki pa t gen anyen pou yo 
manje. Premye a di: "Mesye, nou pa kap rete san 
manje. Ti trip mwen kdmanse ap vale gwo trip 
mwen." Dezyem fan di: "Mwen sitelman grangou, 
mwen ta manje yon bef ak tout kon." Twazyem 
Ian di: "M pa gen bouch pou m pale. Pale anpil pa 
regie anyen. Annou degaje, degaje pa peche. Se 
vole ki peche." 
Premye neg la ate bo lanme. Li pran yon vye 
kanndt, epi I al peche pwason. Le I fin pran yon 
paket pwason, li di lot de neg yo 
konsa: "Men pwason m te pran. Pa 
gen Iwil, pa gen pen." 
Dezyem neg la pran yon kalbas. Li plen I koton, 
epi ii rive devan yon machann Iwil. Li di I: 
"Madanm, plen kalbas sa a pou mwen, souple." 
Madanm Ian vide Iwil. Kalbas la p ap 
janm plen, paske koton an bwe tout 
Iwil madanm Ian mete a. Le sa a, neg 
la di li pa gen lajan. Se kredi li vie. 
Madanm lan refize. Li fe gwo kdle. 
Neg la pran kalbas li, li vire I tet anba, 
li remet madanm lan tout Iwil ki te vie degoute nan 
koton an. Le I rive lakay, msye kraze kalbas li. Li 
10 
jwenn plis pase yon lit Iwil. Le sa a, yo di: "Nou 
gen pwason, nou gen Iwil. Kounye a, se kou pa 
ou, pou ou bay pen." 
Twazyem neg la pati. Le I rive devan yon 
machann pen, anfas yon presbite, li kanpe. L ap 
tann yon pe paret. Le yon pe rive, li mande I: 
"Monpe, ki le ou fe?" Monpe reponn: "Kat 
senkant." Neg la mande anko: "Se kat senkant 
ou di, monpe?" Pe a reponn anko: "Se sa menm." 
Konsa neg la di madanm lan: "Ou 
pa tande, monpe di pou ou ban m 
kat pen senkant." Madanm lan vlope 
kat pi bel pen senkant kob yo, ii bay 
neg la. Li konnen, de pyas sa a asire. 
Ve size, le madanm lan prale lakay li, I al mande 
touche. Monpe di I li pa dwe I. Madanm lan di 
monpe: "Ou te di neg la, pran kat pen senkant nan 
men m." Monpe di: "A madanm, ou fe ere. Neg la 
mande m ki le m fe. Mwen reponn li: kat senkant. 
Sa vie di katre senkant minit. Tank ou renmen 
vann two vit, ou pa pran esplikasyon." Madanm 
lan vire do I, san kob, san pen. 
Konsa twa vole yo chita. Yo gen pwason, yo 
gen Iwil , yo gen pen, epi yo manje vant 
deboutonnen. 
Joslen Jozef, Potoprens 
11 
KUAN M RELE? 
Te gen yon granmoun fanm ki t ap viv nan yon 
savann pou kont li. Pyes moun pa t janm al vizite 
!, ..„"-, w. 2 fit Si te abandonnen I, telman Is te 
detestab. Granmoun sa a te gen pouvwa pale 
langaj bet yo. Se yo sel ki te zanmi I, se ak yo sel 
11 te pran kontak. Li te abite nan yon bel kay, lakou 
a gran, fie pasipala. 
Yon jou, yon madanm debake ak yon bel tifi nan 
lakou a. Non I se te Dyevela. Manman I ak papa I 
te mouri, e yon vwazin te pran I mennen I kay grann 
li. Premye jou a, tifi a pa jwenn manje. Le li 
grangou, I al larivye a, li bwe yon bon vale dlo, epi 
li retounen. Denmen maten, li leve, li di grann Ian: 
"Grann, mwen grangou, wi! Ye ou pa t ban m 
anyen, e jodi a?" 
Granmoun Ian 
di I: "Ou konn 
kijan m rele?" Tifi 
a reponn: "Non, 
mwen pa konn 
non ou, grann. E 
sa sa fe? Ou se 
grann mwen..." 
Madanm Ian ri: "Si 
12 
ou te konn non m, pitit mwen, mwen ta ba ou 
manje." 
Depi jou sa a, granmoun Ian obiije pitit la fe 
tout travay. Li blije bale lakay ak lakou, sekle, 
plante fie, wouze, netwaye. Men malgre sa, li pa 
janm ba I manje. Chdche a pito al manje nan fon 
bwa pou I pa bay pitit la moso. Se vye fey ak grenn 
bwa ki pemet tifi a kenbe. Jou ale jou vini, 
sitiyasyon an vin pi mal. Li chache sove, men chak 
fwa granmoun Ian toujou jwenn li. 
Yon jou, granmoun fe yon gwo babako manje. 
Li monte sou tab, li manje, li manje. Pandan sa, li 
rele tifi a. Ke malerez la louvri, sant manje a 
satouyet twou nen I. Sa fe I vin pi grangou. Men 
grann Ian pa ba I santi I menm, 
li di I pran veso yo pou I al 
lave. Manmzel te tris, li t ap 
soufri. 
Pandan I ap grate chodye 
a konsa, yon ti sourit paret 
devan I: "Ban m yon ti graton, 
m a di ou non choche a." Tifi 
a pa t ka kwe sa. Li reponn: 
"Pa jwe kon sa, non. Kouman ou fe konnen I?" Ti 
bet la di I: "M se yon sourit, m antre kote m vie, 
anplis m gen zorey fen. M se sel zannimo nan zon 
isit ki pa kite anraje sa a jwe nan tet li." 
13 
Se kon sa Dyevela aprann non ti granmoun lan. 
Li prese, fi demefe I fin lave veso a, epi I al jwenn 
granmoun lan. Li gade I byen gade, epi li tonbe ri. 
Granmoun lan di: "Kisa ou we ki rizib la, pitit 
mwen?" Tifi a kontinye ri. Granmoun lan komanse 
vie fache. Li repete I: "Men sa k ap fe ou ri konsa?" 
Dyevela reponn: "Enben grann, m konn non ou, 
wi." Choche a te telman seten pyes moun pa ka 
konn non I, li vie pase timoun lan nan jwet: "Enben, 
pitit mwen, si se vre ou konn non m, di m kijan m 
rele. M rele grann Chwal, grann Bourik, grann 
Sourit?" Tifi a reponn: "Non, grann, ou rele Dede 
Granbwa." 
Wouy! Sa granmoun lan tande a, li dechennen. 
Lamenm li pati kon yon bet anraje. Li kontre chwal, 
bourik, kochon, yo semante yo pa konn anyen nan 
sa. Li file kay pwason, poul, kodenn, pentad, menm 
repons. Li kontinye mache jouk li rive kay sourit. 
Ti sourit la di I: "Wi, se mwen menm menm, 
choche. Se mwen menm ki di ou rele Dede 
Granbwa. Sa k gen nan sa?" 
14 
Choche a fache, li fou net. Li bondi sou sourit 
fa ak yon kouto. Ti bet la kouri rantre nan yon 
twou. Granmoun Ian fou re kouto a nan twou a 
pou farm fwa ti bet la. Li brase, foure I, rebrase 
anko. Ti sourit la sote plip! Li kouri lotbo yon pi 
dlo. Granmoun Ian vole ak yon raj, pye li glise, li 
tonbe nan fon pi a. Li mouri tet nwe. 
Se konsa, tout kay la ak tout riches yo vin rete 
pou Dyevela. Tout moun ki te blije kite bitasyon 
an, tout tounen sou te yo anko. Tifi a vin grandi, li 
vin yon bel demwazel. Sourit la menm vin tounen 
yon bel jennjan byen kanpe, epi li ma rye ak fi a. 
Nan maryaj la, se nan danse danse, pye m glise. 
M fe yon sel lakilbit, m vin tonbe isit la, ki fe m ka 
rakonte nou ti istwa sa a. 
Mari Dyevela Seza 
DOUSMAN 
Bouki: Pa deranje m, non! M ap ekri yon let 
pou voye bay mennaj mwen. 
Ti Malis: Men, poukisa ou ap ekri si dousman 
konsa? 
Bouki: Se paske mennaj mwen pa kapab li two 
vit, non. 
15 
YON KOKOBE AK YON AVEG 
Te gen de malere. Youn te kokobe, lot la te aveg. 
Yo pa t kapab jwenn dekwa pou yo viv. Yon jou, 
aveg la t ap tatonnen sou baton li nan lari. Li rive 
tou pre kokobe a, ki te chita bo yon plas e ki t ap 
mande lacharite. 
Le kokobe a we aveg la, li di: "Fre m, vini m 
pale ou. Monche, depi lontan m ap mande Bondye 
pou mete fen nan lavi mwen. Men jodi a mwen 
gen kouraj pou m viv. Fo nou mete mize nou 
ansanm." 
Aveg la reponn: "Ou pa kapab fe anyen ave m, 
non. M pa we." Kokobe a di: "Koute sa m ap di 
ou. Mwen gen je. Ou menm ou gen janm. Aloske 
ou ap pote m, mwen menm m ap gade pou dirije 
move pa ou yo. Janm ou ap mennen m kote ou 
vie." 
Se te konsa lamitye yo te deside. Youn mache 
pou lot, lot la we pou li. Se pou youn ede lot. Mai 
nou an va diminye enpe. 
Joslen Jozef, Potoprens 
&U BOOKSTORES S2.00 
0-8400-5119-0 OUT MOUN KONN LI. 
9 I I780840 I I0511961 1 
FREEMAN, BRYANT 
UT MOUN KONN EKRI. 
50200 
ANN BAY LODYANS VOL.12 16 
GCON 02/23/01