KU ScholarWorks | http://kuscholarworks.ku.edu
Ann Bay Lodyans 1
se Bryant Freeman (“Tonton Liben”) ki pare ti liv sa a
2000
by Bryant C. Freeman, ed. 
This work has been made available by the University of Kansas 
Libraries’ Office of Scholarly Communication and Copyright.
Please share your stories about how Open Access to this article benefits you.
This is the published version of the book, made available with the 
permission of the publisher.  
Freeman, Bryant C., ed.  Ann bay lodyans / se Bryant Freeman 
(“Tonton Liben”) ki pare ti liv sa a.  [Lawrence, Kan.] : Institute of 
Haitian Studies ; [Port-au-Prince] : Bon Nouvèl : Fondasyon Alfa Lwès, 
2000.
Terms of Use: http://www2.ku.edu/~scholar/docs/license.shtml
ANN BAY LODYANS 1 
Se Bryant Freeman 
("Tonton Liben") ki 
pare ti liv sa a. 
AYITI SE PEP AYISYEN 
2^0 
v. 
PM 
7854 
-H39 
A56 
Enstiti Etid Ayisyen - Inivesite Kannzas 
Bon Nouvel 
Fondasyon Alfa Lwes 
2000 
MONTRE M LAKAY BONDYE 
Vwala, te gen yon manman ak twa pitit gason. 
Men manman sa a te nan anpil mize ak pitit sa yo. 
Li preske pa t kapab jwenn manje pou I ba yo. 
Timoun yo menm pa t ka mete rad, yo pa t gen 
anyen, yo t ap boukannen dlo. 
Yon jou pi gran gason an di: "Manman, kite m 
al lakay papa Bondye, pou n soti nan mize sa a." 
Manman an di: "Non, pitit mwen, ou pa ka pati 
konsa, ou p ap janm jwenn lakay papa Bondye." 
Pitit la reponn: "Manman, fo m ale." Li leve, li 
pati. Li pran twa zaboka pou I manje nan wout la. 
Gason an mache, li mache, li mache, jouk li rive 
kote yon madanm k ap 
lave nan yon larivye. Se 
te yon vye granmoun, 
chech tankou taso. 
Msye a pa di anyen. 
Li vire do bay pbv fanm 
Ian. Li komanse manje 
tout zaboka li genyen. Le I fini, li bese bwe dlo pi 
wo kote madanm Ian t ap lave a. Li pa bay 
granmoun Ian santi sa 11 ap manje a. Li pa menm 
di bonjou menm. Li di li konsa: "Granmoun, kote 
2 
pou m fe pou m al lakay Bondye?" Granmoun Ian 
we li malelve, li reponn: "Fe sa. Ou a twouve kay 
Bondye." Wout sa a mennen nan yon twou djab. 
Vwala, neg la rantre nan twou a: Oup! Djab yo 
manje I! 
Le aswe rive, yo we gran fre a poko vini, 
manman an komanse mete dlo ate. Dezyem gason 
an di: "Manman, kite m al we kote gran fre m ye." 
Manman an reponn: "Non. Ou we premye a pati, 
li pa vini. Ou menm, ou pa ka ale tou pou ou pa 
vini." 
Pitit la di: "Manman, fo m pati." 
Nan denmen manman an ba I twa zaboka pou I 
manje nan wout la. Msye ale, li rive kote menm 
granmoun fanm Ian. Li manje, li pa bay madanm 
Ian anyen. Le I fini, li mande I kote pou I fe pou I 
rive lakay Bondye. Ti granmoun Ian di I menm 
bagay: "Fe sa." Msye a swiv menm wout la, e 
tchoup! Djab yo manje I menm jan. 
Le manman an pa we 2 pitit li yo, ke li sote. 
Tchikata, twazyem gason an, di: "Manman, kite m 
al we kote yo ye." Manman an di: "Yo ki pi gran y 
ale, yo pa vini, e ou menm ki pi piti ou vie ale!" Ti 
gason di: "Mwen prale, m ap vini, wi!" 
Nan denmen maten, manman an ba li yon se 
zaboka. Pwovizyon yo fini net. Le Tchikata rive 
3 
kote menm vye granmoun Ian, li chita bo kote li. 
Li ba li mwatye zaboka a, yo manje, yo pale. Le yo 
fin manje, yo bwe dlo. Tchikata mande granmoun 
Ian kote pou I fe pou I al lakay papa Bondye. 
Madanm Ian di: "Ala bon ou bon, pitit mwen. Ale 
tou dwat, premye bel ti kay ou we anfas ou a, rantre 
ladann." 
Li mache li mache jous li rive jwenn lakay papa 
Bondye. Rive li rive devan bel kay la, li rele: "One!" 
Papa Bondye reponn: "Respe! Sa ou vie?" 
Tchikata di: "Bonjou, papa Bondye. Manman m 
pbv anpil. Li voye m pou mande ou yon ti lavi, 
souple. Epi, li sot pedi 2 pitit ki te vini kote ou 
anvan mwen. Nou pa janm we yo retounen." 
Papa Bondye di: "Mwen konnen, pitit mwen. Yo 
pa t rive kote m paske yo te fe ma Ion net avek yon 
malerez. Pou ou menm, m a fe ou kado yon ti 
sevyet m gen la. Le ou rive nan bout chemen, ou 
a di: "Sevyet, grennen manje sou mwen." Tchikata 
pran ti sevyet la, epi li di: "Mesi, papa Bondye." 
Tchikata pran li, I ale. Le li rive nan bout 
chemen, li di: "Ti sevyet, grennen manje sou 
mwen." Ti sevyet la vide manje, li vide manje, li 
grennen manje. Tchikata di: "Rete." Sevyet la 
rete. 
4 
Nan mache mache li rive nan yon kay bo 
chemen an, li antre, li mande domi. Le li pral domi, 
li di: "Men yon ti sevyet m mete la, pinga nou di: 
"Sevyet, grennen manje, non!" 
Le met kay la we ti 
gason an domi, li di: 
"Ti sevyet, grennen 
manje!" La pou la, ti 
sevyet la grennen 
manje, li vide manje... Li pran ti sevyet la, li mete 
yon lot ki pa vo anyen nan plas li. 
Le Tchikata leve, li pran sevyet la, li di: "Sevyet, 
vide manje a sou mwen." Ti sevyet la pa menm ka 
souke ko I. 
Le li we sa, li retounen lakay papa Bondye anko. 
Li di: "Bondye, men ti sevyet ou te ban mwen an, 
li pa vo anyen." Bondye di: "Ma regie sa. Kounye 
a m ap ba ou yon ti bourik. Le ou rive nan bout 
chemen, ou a di: "Bourik, kaka lajan." 
Tchikata pran bourik la, li pati. Le li fin mache 
yon bon ti distans, li di: "Bourik, kaka lajan sou 
mwen." Lamenm ti bourik la kaka lajan, li kaka 
lajan, li kaka lajan, li kaka lajan. Tchikata pran tout 
kob yo. 
5 
Le li rive nan menm kay la kote yo te pran sevyet 
la, li rete ddmi la. Li di yo: "Men yon ti bourik m 
mare la, pinga nou di: "Ti bourik, kaka lajan, 
tande." 
Vwala met kay 
la veye kon ti 
gason an domi. Li 
di: "Ti bourik, kaka 
lajan." Ti bourik la 
kaka lajan, li kaka 
lajan, li kaka 
lajan... Madanm 
Ian pran kob la ak 
ti bourik la, li mete 
yon lot vye bourik ki pa vo anyen nan plas la. 
Nan denmen maten, Tchikata di: "Ti bourik, 
kaka lajan." Ti bourik la pa kapab. Li pran ti bourik 
la, li retounen kote papa Bondye. Le I rive, li di: 
"Bondye, ti bourik la pa ka kaka lajan." Bondye 
menm di: "Bon. Yon sel ti baton m gen la, pran li. 
Le ou a rive yon bon ti distans, ou a di: "Ti baton, 
fe devwa ou." 
Le Tchikata rive byen Iwen, li di: "Ti baton, fe 
devwa ou." Ti baton an kenbe gason an, li bat li, li 
vide bwa sou li, li kale li. Tchikata di: "Rete!" Epi 
ti baton an rete. 
6 
Tchikata ale domi menm kay la toujou. Li di 
met kay la: "Men yon ti baton m mete la. Pinga ou 
di: "Ti baton, fe devwa ou!" 
Nan nwit Tchikata fe kom si I ap domi. Li we 
met kay la pran baton an. Vit li rele: "Ti baton, fe 
devwa ou!" Ti baton an pop li kenbe met kay la. 
Li bat li, li kale I, li kraze I ak bwa. Met kay la rele: 
"Ayayay! Anmwesekou!" Tchikata leve, li di: "Ban 
m sevyet la ki grennen manje a, ak bourik la ki 
kaka lajan an, m a sove ou." 
Lamenm met kay la kouri, I al chache ti sevyet 
la akti bourik la, li renmet ti gason an yo. Tchikata 
di: "Rete." Ti baton an lage met kay la. 
Lefini, Tchikata pran 
tout bagay yo, epi li 
retounen al jwenn manman 
'_ I. Li renmet manman I 
; sevyet la, ti bourik la, ak ti 
: baton an. Yo toude jwi 
byen jwi kado papa 
Bondye te sere pou yo. 
Se yon ti kout pye yo 
ban mwen, m al tonbe lot 
bo lanme. 
7 
MANJE PANDAN ENNAN 
Yon jou Timalis al lakay Bouki. Li di li konsa: 
"Monkonpe, m sot fe yon bel esperyans. Gwo bef 
mwen an, mwen touye li, enpi mwen manje li 
pandan ennan." 
Bouki pa poze Timalis okenn keksyon. Men li 
pran lide nan sa Timalis sot di I la. 
Nan denmen, Bouki touye pi gwo bef li te 
genyen an. Li mete I nan yon gwo barik sel. Li pa 
bay pesonn anyen. Chak jou li manje moso 
ladann. 
Men, apre 
yon senmenn 
konsa, vyann 
Ian komanse 
gate. Vyann 
Ian komanse 
pran ve. 
B o u k i 
enneve, li 
move. Li pran 
yon baton, li 
pike lakay 
Malis pou li 
kraze I ak bwa 
8 
Malis menm, ki we li ap vini ak gwo baton an, 
tou femen pot li akle. Li rete andedan an. Bouki 
di li: " Si m te jwenn ou, ou ta we sa m ta fe ou!" 
Malis reponn li: "Monkonpe, anvan ou touye, 
fo ou jije. Sa k pase ou?" 
Bouki di li: "Ou fe m pedi tout vyann bef mwen 
an. Sa ou di a pa posib." 
Le sa a ato, Malis reponn: "Enben monkonpe, 
ou ta mande mwen kijan pou ou fe preparasyon 
vyann Ian! Le mwen te fin touye bef pa m Ian, 
mwen te bay chak vwazen yon moso. Konsa, nan 
lanne a, chak fwa yon vwazen touye yon bef, li 
voye moso ban mwen tou. Sa fe mwen pase tout 
lanne a ap manje bef la." 
Sezisman pran Bouki. Nan lavi, se men ale men 
vini ki fe zanmitay dire. Konsa tou, se tet ansanm 
ki rann lavi a bel, ki fe riches boujonnen pitit. 
Lelio Etienne 
9 
ISTWA YON WA, PITIT Fl L YO, 
AK TI JAN 
Te gen yon wa ki te gen twa pitit fi, twa bel ti 
demwazel. Men non timoun sa yo te difisil anpil, 
epi wa a te pran prekosyon pou non pitit li yo pa 
janm site nan lari, kidonk nanpwen moun nan peyi 
a ki te konn non timoun yo, paske pesonn pa t 
janm gen lokazyon pou tande non youn nan tifi sa 
yo. 
Yon jou wa a te bezwen moun pou I kondane 
nan travo fbse. Nan de tan twa mouvman li fe tout 
moun nan peyi a konn nouvel la: 
"Ldd wa Sipangwe! Si mwen ta jwenn yon 
nonm ki ta rive konnen non youn nan pitit fi mwen 
yo, m ap marye I ave I san pwoblem, epi mapbal 
twaka nan fotin mwen yo! Men - si moun Ian vini 
epi li pa jwenn li, li pou mwen pou tout res lavi li: 
mwen gen dwa fe sa m vie ave I." 
Tout manman pitit ki te tande nouvel sa yo, te 
met pitit yo an gad pou yo pa pran chans. Yo te 
gentan devine se pyej I ap tann pou jenn gason. 
Gen kek chelbe ki te vie riches ak bel fanm: yo 
ale kanmenm pran chans yo. Men chak sa ki t ale 
pa t tounen anko! Konsa, wa a te ranmase bon 
vale moun. Malgre sa, pesonn patko pret pou 
10 
jwenn non tifi yo. 
Te gen yon ti gason pye chik 
yo te rele Tijan. Nan tet li, li 
di konsa: "Sa Granmet la 
sere pou yon moun, lavalas 
pa konn pote I ale. M pral jete 
nas mwen." 
Tijan soti, epi le I rive bo 
pale wa a, li we yon pye 
ponm woz. Li moute sou li. 
Yon ti moman apre, wa a vin ap pase ansanm ak ti 
medam yo. Tijan souke yon ti branch ponm tou 
dousman, yon bel ponm tonbe. Youn nan timoun 
yo di: "Papa, men yon bel ponm tonbe! Kite m al 
pran li!" 
Wa a voye je I pou I we si pa gen moun alantou 
a, epi li di: "Nou met ale!" 
Lamenm touletwa tifi yo kouri. Sa k te pi devan 
an, pap, li pran ponm nan. Lot yo rele: "O! Mannazo 
pran I." 
Tijan souke branch Ian anko. Yon lot ponm 
tonbe pip, yon tifi kouri, li pran I, yon vwa di: 
"Mannazwa jwenn youn." 
11 
Pandan y ap pare pou yo tounen, Tijan fe menm 
bagay la anko. Yon lot ponm pip, li tonbe. Tout 
medam yo reponn ansanm: "Sa a pou Mandelen!" 
Apenn wa a pati ak ti medam yo, Tijan kouri 
desann pyebwa a. Li kouri devan pale a, yon sel 
bagay nan tet li: "Mwen bezwen fe wa konnen 
mwen menm, Tijan, m konnen non touletwa pitit fi 
I yo." 
Le wa a paret, li gade ti 
nonm pye chik la, epi li mande 
I: "Ki pwoblem ou?" Tijan di: 
"Mwen vin patisipe nan 
konkou ou la, mwen konn non 
touletwa pitit fi ou yo!" 
Wa a di: "Ebyen, piske ou 
konn non touletwa fi yo, ban 
mwen youn apre lot! Moun 
serye pa konn non pitit mwen yo! Se ti vakabon 
kouwe ou ki ta konnen yo! Antouka, kote ou antre 
la a, ou p ap soti anko!" 
Tijan reponn: "Ou pa gen dwa pou pale ave m 
di konsa, se bofis ou mwen ye!" 
Wa a move! Li rele yon makout nan pale a, li di: 
"Si ti nonm sa a pa pale kounye a, filange I ak 
kout rigwaz epi ale ave I." 
12 
Tijan di: "Mwen pa met pantalon m pou bel twal! 
Men non twa pitit fi ou yo: youn rele Mannazo, 
youn rele Mannazwa, lot la rele Mandelen." 
Wa a sezi. Endispozisyon pran I! Makout la al 
chache dlo vide sou tet li. Le I revini, li bay Tijan 
lanmen. Li di: "Sa ou di a, se sa." Li rele twa pitit 
li yo pou Tijan chwazi pi bel la. 
Tijan marye, li rete nan yon gwo gwo kay wa a 
fe bati pou li. 
Se devan gwo kay sa a m t ap pase. Tijan ban 
m yon sel koutpye, m vin tonbe isit. 
13 
JAN SOT AK JAN LESPRI 
Moun nou ka kwe ki pi sot la, se li ki gen lespri. 
Moun nou konn ki pi gen lespri a, se li ki pi sot. 
Te gen 2 fre: yo te rele pi gran an Jan Lespri, e 
pi piti a Jan Sot. Epi yo chak vin gen yon bef. 
Yon jou, yo te gen kont. Yo tanmen joure. Jan 
Lespri di Jan Sot konsa: "Se bon, ti fre mwen. Se 
bef la ou genyen ki fe ou aji konsa. M a montre 
ou!" 
Kon li fin di i ~pon 
sa, li rale fe rCO^) 
vann yon lot, epi 
li seche po a. 
Yon jou konsa, li leve al vann po a. Etan li t ap 
pase bo yon ti rakbwa, li we 2 ti konmi k ap pase. 
Yo chak gen yon ti bout sak lajan nan men yo. 
Jan Sot kache. Le ti konmi yo vin ap pase pre ti 
revolve I, lidaw! 
daw! Li tire bef 
Jan Sot la. Jan 
Sot menm pa di 
anyen. Li koche 
bef li, li manje 
yon moso, li 
14 
rakbwa a, li frape po a: daw! daw! daw! Lamenm 
ti konmi yo lage ti bout sak yo ate. Hap! Yo mete 
kouri. Jan Sot menm ale, li pran ti bout sak lajan 
yo e li tounen lakay. 
Le li rive, li chita lakay e li baye: Ohan, ohan. 
Jan Lespri mande: "Sa ou genyen, fre mwen?" 
Jan Sot reponn: "Hen, m pa gen anyen non, fre. 
Men fre, ou touye bef mwen pou m te kab pi pov. 
Men mwen pati ak po a, mwen vann li pou 2 bout 
sak lajan." Epi, li montre Jan Lespri bout sak lajan 
yo. 
Jan Lespri di: "Se vre, Jan Sot? M al touye bef 
mwen an tou." Li rale revolve I, li daw! daw! Li 
tire bef la. Li koche I, e lamenm li pati ak po a. 
Chak kote li pase, y ap plede di: "Nou pa achte 
po, nou pa achte po." Konsa konsa, po a vin pran 
ve nan men I. Li lage I yon kote e li retounen lakay. 
Le I rive, li di fre a konsa: "Jan Sot, m te 
pwonmennen po a tout kote pou vann li, m pa 
jwenn moun pou achte I. Li vin pran ve nan men 
m, se jete m te blije jete I." Jan Sot di: "Eben fre, 
ou pa t pase nan ri kote m te vann pa m Ian." 
Apre sa, yo kontinye ap viv. Men Jan Lespri 
gen yon gran jalouzi pou Jan Sot la. 
Lamesi Montelus 
15 
SE MANMAN OU! 
Vwala se te yon fi ki te gen foli ansent. Fi sa a 
pase denye dokte ki te genyen nan peyi a. Tout 
grenn yo ba li pou I vin ansent se rans. Le I we sa 
se twop, I al kay yon boko. Boko a we sa se yon 
bagay ki enposib, men pou I pa dekouraje I net, li 
di I: "Mache, ou met al lakay ou, pwoblem ou an 
pa grav. Men sa w ap fe: nenpot sa w ap manje, 
kwit fey zepina manje ave I. Le ou pa kwe, w ap 
ansent." 
Nan manje fey zepina, fi a vin gen yon sel apeti 
ki pran I. Li manje tout sa I jwenn jous tan I gonf le. 
Le vant li komanse moute diset wote, m pa bezwen 
di nou jan I kontan. 
Top, vantfemal pran I. Li kontan pi red, li panse 
se tranche I genyen. Li desann kabann li. Li pran 
vaz la pou I akouche ti pitit la, paske li pa ta vie I 
fet nan siman fret la. Li voup li chita sou vaz la 
san I pa konnen si te deja gen yon ti chat ki t ap 
domi ladann. 
Fi a te tanmen fe yon ti pipi. Ti chat la menm ki 
pe dlo, rele myaw myaw myaw. Fi a gen yon sel 
ke kontan ki pran I. Li di: "Ou Da bezwen ne. nitit 
mwen, se manman ou!" HHEfiEMJlSS $2.00 
_ _ _ _ _ _ 0-8400-5093-3 
FOK TOUT MOUh 9 | | | |J | | 
FOK TOUT MOUN I FREEMAN, BRYANT 5 0 2 0 0 
I ANN BAY LODYANS VOL.1 
GCON 08/19/00